Sơ đồ bộ máy nhà nước thời lý
Trải qua gần bốn thế kỉ, bộ máy quản lý đất nước thời Lý – Trần đã được xây
dựng theo lối chính quy, bao quát khắp mọi cấp, mọi lĩnh vực và từng bước được hoàn
thiện về mặt tổ chức từ trung ương đến địa phương. Để xây dựng một thể chế chính trị
quân chủ quý tộc vững mạnh, triều đại Lý – Trần đã thiết lập bộ máy nhà nước dựa trên
hai nguyên tắc cơ bản: nguyên tắc “liên kết dòng họ” kết hợp nguyên tắc “tôn quân
quyền”.
a. Chính quyền trung ương.
Trong bộ máy chính quyền trung ương thời Lý – Trần, Hoàng đế là người nắm giữ
toàn bộ vương quyền và thần quyền. Tuy nhiên, so với các triều đại trước, mức độ tập
trung quyền lực của vua chưa cao tới mức chuyên chế. Mà quyền hành pháp được
chuyển giao rộng rãi cho các chức vụ trung gian trong nhà nước, thường là các chức vị
dưới vua như Tể tướng, Thừa tướng,…Riêng thời Trần, trên vua còn có Thái thượng
hoàng – tức là nhà nước được xây dựng theo thể chế lưỡng đầu, thừa nhận sự tồn tại và
phân chia quyền lực giữa hai vua, vừa nhằm củng cố quyền lực nhà nước vừa đảm bảo
sự ổn định ngay trong nội bộ vương triều.
Theo cuốn “Lịch triều hiến chương loại chí”, bộ máy nhà nước triều Lý được xây
dựng với đẳng cấp phân minh, biên chế chặt chẽ. Biểu hiện ở các chức quan cao cấp
trong triều đình chia làm hai ngạch: ngạch văn và ngạch võ. Các đại thần ở ngạch văn
bao gồm các chức Tam thái (Thái sư, Thái phó, Thái bảo) và Tam thiếu (Thiếu sư,
Thiếu phó, Thiếu bảo) giữ trọng trách về hành pháp. Dưới hàng quan văn còn có chức
Thượng thư – đứng đầu các bộ, các tả như Hữu tham tri, Hữu giám nghị…Ngạch võ –
đứng đầu là Tể tướng nắm giữ quyền binh, dưới Tể tướng còn có các chức vị như Thái
úy, Thiếu úy và một số chức quan khác. Dưới hàng quan võ còn có Đô thống, Nguyên
súy, Tổng quản…Dưới thời Trần, chế độ trung ương tập quyền không những được khôi
phục mà còn được tăng cường về mọi mặt. Quyền lực nhà nước được được phân chia rõ
ràng thông qua các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp như Thẩm ti viện, Thẩm hình
viện, Tam ti viện…
Bộ máy chính quyền thời Lý – Trần được xây dựng trên hình thức chính thể quân
chủ quý tộc. Dựa trên nguyên tắc “liên kết dòng họ”, hoàng thân quốc thích là hậu thuẫn
chính trị hùng mạnh cho quyền lực của nhà vua. Biểu hiện của nó là hầu hết các trọng
trách ở bộ máy trung ương đều do tầng lớp quý tộc nắm giữ. Các hoàng tử được phong
vương và được cử đi trấn trị ở các nơi trọng yếu. Quan lại các cấp phần lớn được tuyển
lựa với hai phương thức chủ yếu là nhiệm cử và tuyển cử. Thể hiện ở việc quan lại trong
bộ máy nhà nước phần lớn xuất thân từ tầng lớp con em quý tộc. Điều này còn được thể
chế trong pháp luật dưới thời Trần Thái Tông: “Người có quan tước, con cháu được
thừa ấn mới được vào làm quan; người giàu khỏe mạnh mà không có quan tước thì xung
quân, đời đời làm lính”. Ngoài ra còn được thể hiện ở một số chính sách như vương hầu,
tôn thất đều được trọng dụng và khuyến khích hôn nhân nội tộc vừa để củng cố sự vững
chắc của vương triều vừa nhằm đảm bảo tính thuần nhất của dòng họ, bảo vệ ngôi vua
được bền vững.
Tóm lại, thời Lý, các quan lại đều xuất thân từ tầng lớp quý tộc; sang thời Trần, tất
cả các chức vụ quan trọng trong triều cũng đều giao cho vương hầu quý tộc nhà Trần
nắm giữ. Bởi vậy nhà Trần nắm khá chắc toàn bộ công việc chủ chốt trong triều, quyền
lực tập trung trong tay nhà nước trung ương; chế độ quân chủ trung ương tập quyền
được củng cố thêm một bước; do đó nhà nước thời Lý – Trần là nhà nước quân chủ quý
tộc. Nhà nước quân chủ quý tộc Lý – Trần là mô hình nhà nước được xây dựng trên cơ
sở cao nhất là nguyên tắc “liên kết dòng họ”. Cách sử dụng, bổ nhiệm quan lại của nhà
nước Lý – Trần đã phản ánh rõ nét tính đẳng cấp sâu sắc, nhất là dưới thời Trần. Nguyên
tắc “tôn quân quyền” chỉ được thể hiện nhưng không đậm nét bằng nguyên tắc “liên kết
dòng họ” trong tổ chức bộ máy chính quyền trung ương.
b. chính quyền địa phương
Việc phân cấp hành chính và tổ chức chính quyền địa phương các cấp trong tổ chức
bộ máy nhà nước thời Lý – Trần có nhiều lần được sửa đổi và thay thế. Dưới thời Lý,
chính quyền địa phương bao gồm 3 cấp: “lộ – trại” (đứng đầu là Thông phán – Chủ
trại); “phủ – châu” (Tri phủ – Tri châu) và hương, xã, sách. Nhìn chung dưới thời Lý,
các cấp cơ sở chưa thực sự được quan tâm, đốc thúc. Đến thời Trần, sau hai cuộc cải
cách của vua Trần Thái Tông (1242) và vua Trần Thuận Tông (1397) về cơ bản, bộ máy
chính quyền địa phương đã có một số thay đổi, tách nhập giữa các cấp. Chính quyền địa
phương bao gồm 5 cấp: “lộ” (đứng đầu là An phủ chánh sứ), “phủ” (Trấn phủ sứ),
“châu” (Thông phán), “huyện” (Lệnh úy), “xã” (Xã chính). Điều đó phản ánh nhà nước
thời này đã đặc biệt quan tâm, trực tiếp với tay quản lý đến cấp cơ sở; một số chức vụ
quan trọng trong chính quyền địa phương đều được vua giao cho các vương tôn quý tộc.
Dưới thời Lý – Trần, lần đầu tiên có cấp hành chính huyện.
Trong quá trình tổ chức xây dựng chính quyền địa phương thời Lý-Trần còn có một
số điểm đáng chú ý sau:
– Ở miền núi, các tù trưởng có thế lực rất lớn, thực sự nắm quyền quản lý cư dân thuộc
tộc mình, các vua Lý-Trần thường gả công chúa và phong chức tước cho các tù trưởng
qua đó biến các tù trưởng thành quan chức nhà nước nhằm cũng cố nhà nước trung
ương tập quyền.
– Ở cấp lộ còn có các chức quan trông coi về đê điều, đồn điền của nhà nước: hà đê
chánh sứ và hà đê phó sứ, đồn điền chánh sứ và đồn điền phó sứ.
– Triều đình đã bổ nhiệm quan chức đến cấp xã nhưng chắc chắn phải có một hình thức
tổ chức quản lý truyền thống trong nội bộ làng, xã mà không thấy sử cũ ghi chép.Ở cấp
lộ còn có các chức quan trông coi về đê điều, đồn điền của nhà nước. Triều đình đã bổ
nhiệm quan chức đến cấp xã…
Từ thực tế trên cho phép đi đến một nhận định tổng quát ở thời Lý – Trần, quá trình
xây dựng và củng cố bộ máy nhà nước có nhiều biến động; tổ chức bộ máy nhà nước ở
địa phương được hoàn thiện hơn…
Vẽ sơ đồ bộ máy nhà nước thời lý
Nhận xét sơ đồ bộ máy nhà nước thời lý
Tổ chức bộ máy nhà nước ngày càng chặt chẽ, mọi quyền lực của Vua càng ngày lớn mạnh.
